چارچوب تحلیل نهادی
Institutional analysis and development framework
خانم الینور اوستروم مطالعات مفصلی را در خصوص عملکرد نهاد ها انجام داد. نتایج تحقیقاتش آنقدر ارزشمند است که توانست جایزه نوبل اقتصادی را از آن خود کند.
یکی از نتایج تحقیقاتش ارایه چارچوبی برای تحلیل نهادها بود. این چارچوب تحت عنوان تحلیل نهادی یا به اختصار IAD شناخته می شود. چارچوب تحلیل نهادی مورد استقبال محققان واقع شده است و پاول سابیته (Paul Sabatier) آن را به عنوان یکی از چارچوب های پرکاربرد در علوم سیاسی معرفی می کند. چارچوب تحلیل نهادی انعطاف پذیری بالایی دارد و از همین جهت علاوه بر علوم سیاسی در علوم اقتصاد، جامعه شناسی و نظریه بازی مورد استفاده قرار می گیرد.
مهم ترین ویژگی چارچوب تحلیل نهادی آماده داشتن مجموعه ای از سوالات است که برای انجام پژوهش در اختیار پژوهشگر قرار می دهد. محقق با پاسخ دادن به سوالات می تواند به آگاهی مناسبی از موضوع پژوهش دست یابد.
مدل تحلیل نهادی برای پژوهش هایی که دارای مطالعه موردی هستند، مناسب است. زیرا در مدل تحلیل نهادی نقش نهاد بر اساس چهار ویژگی مهم بررسی می شود که عبارتند از:
- ویژگی بازیگران
- ویژگی نهاد
- ویژگی کالا یا خدمات عمومی
- ویژگی جامعه مورد بررسی
محقق بر حسب موضوع تحقیق و متغیرهای اصلی که در پژوهش تعریف می کند می تواند به طور خاص یکی از ویژگی های مذکور را برجسته کند. سپس با جزییات زیادی به تحلیل آن بپردازد. اما محقق باید بررسی سایر ویژگی ها را نیز به اندازه مکفی لحاظ کند. این قابلیت ارزشمند چارچوب تحلیل نهادی است که ضمن حفظ کردن جامعیت، آزادی عمل را نیز از محقق نگرفته است.
برای نمونه در رشته سیاستگذری عمومی از این مدل برای پژوهش هایی که در زمینه توسعه اقتصادی، حکمرانی آب، جنگل بانی، حریم آب راه ها و رودخانه، توسعه زیرساخت ها، مسکن سازی، کمک های خارجی، نقش سازمان های غیر انتفاعی و حق مالکیت استفاده شده است.
مروری بر تحقیقات دکتر اوستروم
دکتر الینور اوستروم استاد علوم سیاسی است که در سال 2009 به اتفاق همکاراش توانست جایزه نوبل اقتصادی را از آن خود کند. وی در تحقیقاتش بررسی می کند که چگونه منابع محدود که افراد مختلف به صورت مشترک از آن استفاده می کنند (common goods) توسط افراد محلی مدیریت می شود؟ افراد غیر دولتی چه سیاست هایی را به صورت محلی برای مدیریت منابع محلی انتخاب کرده اند؟
برای مثال منابع آبی، جنگل ها یا مراکز نگه داری دام که جنبه عام المنفعه دارند، چگونه توسط افراد محلی در قالب یک نهاد اداره می شود، بدون آنکه تنش شدیدی بین آنها دربگیرد؟ وی این تحقیقات را طی چندین دهه ادامه می دهد و انجمن بین المللی مطالعات Study of the common را پایه گذاری می کند. پژوهشگران این انجمن موفق شدند که با کمک مدل شبکه محور اطلاعات زیادی را در خصوص رفتار نهاد ها بدست آورند.
استروم همچنین از جمله اولین افرادی بود که اهمیت کار پیمانکارن سیاسی را برجسته کرد.
نگاه مثبت به توافقات غیر رسمی
اوستروم اصولاً به توافقات غیر رسمی یا محلی خوش بین بود. اوستروم اعتقاد داشت که:
"دولت بهتر است اختیارات استفاده کنندگان از منابع عام المنعه را به رسمیت بشناسند و به آنها آزادی عمل کامل بدهد."
اوستورم حتی اعتقاد داشت که اگر منابع محلی خصوص سازی شوند و یا دیگر هیچ کنترل دولتی بر آنها وجود نداشته باشد، قرار نیست اتفاق فاجعه آمیزی رخ بدهد. افراد محلی به صورت گروه های کوچک باهم توافقاتی را انجام می دهند که مدیریت منابع خودشان را دست می گیرند. از این طریق دیگر نیازی نیست که دولت به این موضوعات ورود پیدا کند و وقت و انرژی اش را صرف مسائل مهم تر می کند.
مجموعه تحقیقات اوستروم رفته رفته زمینه ایجاد چارچوب تحلیل نهادی را فراهم کرد. این چارچوب برای تحلیل عملکرد نهادها مناسب است.
تحلیل نهادی: چرا و چگونه؟!
سیاستگذاری عمومی به عنوان یک رشته آکادمیک نو بنیاد توانسته جایگاه علمی خود را اثبات کند. موضوعاتی که توسط این دانش بررسی می شوند دارای بازیگران متعدد، منافع و هدف های متضاد هستند. بنابراین مطالعه علمی و روشمند این موضوعات با پیچیدگی زیادی همراه است. پس لازم است تا از چارچوب های نظری استفاده شود که هم عوامل متعدد را در نظر داشته باشند و هم مشخص کنند که در موضوع مورد بررسی کدام اطلاعات دارای اهمیت بیشتری هستند. از این طریق محقق می تواند فهم درستی از موضوع پیدا کند.
اوستروم مدام تاکید می کرد که پژوهشگر باید پیش از ارایه راهکار برای حل مشکلات، شناخت عمیقی از پیش زمینه و عوامل دخیل در موضوع پژوهش داشته باشد.
عده ای از دانمشندان که با اوستروم هم نظر بودند، درک درست از مشکلات جامعه را در گرو شناخت رفتار و عملکرد نهاد ها می دانستند. البته منظور آنها از نهاد یک تعریف مشخصی است که اوستروم آن را به طور کلی چنین تعریف می کند:
" نهاد به مجموعه قوانینی گفته می شود که رفتارهای تکرار شونده و تعاملات افراد را در بین اعضای خانواده، همسایگان، بازار، شرکت ها، ورزش، مراکز دینی، تجمع های خصوصی و حتی دولت ها ضابطه مند می کند".
در این تعریف باید تنها قوانین رسمی و نوشته شده مد نظر اوستروم نیست. بلکه شامل قوانین نانوشته یا به اصطلاح رفتارهای توافقی نیز می شود کهد انتظارات دو طرفه را بین افراد ایجاد می کند.
البته بررسی و اندازه گیری نهادها برای پژوهش های علمی سخت و شاید ناممکن خواهد بود، به خصوص اگر در نظر داشته باشیم که ویژگی های نهاد ها در هر موضوع متفاوت است.
شرایط منتهی به عمل -Action Situation
چارچوب هایی که پیش از تحلیل رفتاری (IAD) معرفی شدند تنها به بخشی از ابعاد یک نهاد توجه داشتند (قوانین رسمی). گاهی هم به علت پیچدگی موضوع نمی توانستند به شناخت علمی و مفید از عمکلرد نهاد ها دست یابند. تحلیل نهادی برای کاهش پیچدگی موضوع مجموعه ای از متغیرها را معرفی می کند که پژوهشگر با بررسی آنها می تواند به شناخت کلی از نهاد برسد. مجموع این متغیرها تحت عنوان "شرایط منتهی به عمل" (Action Situation) نامیده می شوند. شرایط منتهی به عمل دارای 4 بخش مهم است:
1. بازیگران: محقق باید در پژوهش به علاقه، منابع، هدف، باور، نحوه تصمیم گیری و استراتژی بازیگران توجه کند. البته در این چارچوب تحلیل نهادی فعالیت بازیگران را باید بر مبنای عقلانیت محدود (Bounded Rationality) بررسی کرد و نه عقلانیت کامل (Rational Choice).
2. قوانین: قوانین رفتار بازیگران را تحت شعاع خود قرار می دهند و محدودیت هایی را در استراتژی هایی که می توانند انتخاب کنند ایجاد می کند. درک کامل قوانین نیازمند آگاهی از باورهای انسانی، زبان و هنجارهای حاکم است که تسلط بر همه آنها به سادگی امکان پذیر نیست. از همین جهت اوستروم برای سهولت کار 4 دسته بندی اصلی از قوانین معرفی می کند. پژوهشگر قوانین حاکم بر موضوع پژوهش خود را در ذیل یکی از این چهار دسته بندی موجود خلاصه می کند و بر اساس آن ادامه تحقیق را پیش می برد. مزیت این کار این است که اگر قوانین تغییر کنند، پژوهشگر می تواند در مدت کوتاهی دسته بندی جدید را شناسایی کند و نتایج احتمالی تغییر را اعلام کند.
جهت شناسایی دسته بندی مناسب لازم است تا قوانین بر اساس سه معیار بررسی شوند:
- میزان اجرایی بودن
- تعداد اقدامات انجام شده بر اساس آن قانون
- مقبولیت قانون میان بازیگران
3. ویژگی کالا یا خدمات عمومی: محقق باید مشخص کند که طبیعت کالا یا خدمت مطرح شده تا چه اندازه به معنای واقعی کلمه "عمومی" است. یعنی چه کسانی از عرضه شدن آن کالا یا خدمت بیشترین نفع را می برند. پس از مشخص شدن این موضوع است که پژوهشگر می تواند بیان کند تا چه اندازه باید دولت کنترل تولید آن را در دست بگیرد و تعیین کند که شهروندان حداقل چه میزان از آن را باید در اختیار داشته باشند.
4. فرهنگ یا ویژگی جامعه: آخرین ویژگی که اوستروم بر آن تأکید دارد ویژگی جامعه مورد بحث است. برای شناخت جامعه باید پژوهشگر دو پرسش را پاسخ دهد: نگاه مشترک شهروندان در خصوص ماهیت مساله چیست؟ چه نوع رفتاری از سوی دولت در خصوص حل مساله مورد پذیرش شهروندان است؟
پس در نهایت باید تکرار کرد که چارچوب تحلیل نهادی پیش از هرچیزی مجموعه ای از سوالات را در اختیار پژوهشگر قرار می دهد که با پاسخ دادن به آنها می توان به یک شناخت مناسب از پیش زمینه و مهم ترین عوامل دخیل در موضوع پژوهش دست یافت.
چارچوب تحلیل نهادی چه مسائلی را بیان می کند؟
تحلیل نهادی می تواند روشنگر 8 ویژگی تحقیق باشد:
1. مشخص کردن دقیق مرز بین گروه ها جهت تفکیک گروه های مختلف از یکدیگر
2. مشخص کردن قوانینی که با شرایط محلی سازگاری دارند
3. مشخص کردن افرادی که تحت شعاع قوانین مشارکت فعالی را دارند
4. توجه به نظارت توسط خود اعضای یک نهاد
5. توجه به نقش نظارتی سازمان های بیرونی یا دولت
6. معرفی ابزارهای موجود و مرسوم برای تحریم و برخورد با هنجار شکنان یک نهاد
7. شناسایی روش های کم هزینه حل اختلاف
8. اشاره کردن به نفوذ وتسلط دولت از طریق شبکه سازی و نظارت بر نهادها در ابعاد وسیع تر
معرفی معیارهای ارزیابی
چارچوب تحلیل روایت برای ارزیابی سیاست های عمومی بر اساس نقش نهادها ملاک هایی را برای ارزیابی ارایه کرده است:
1. بهینه بودن سیاست های عمومی
2. رعایت برخوداری برابر شهروندان از کالا و خدمات عمومی
3. مشروعیت داشتن سیاست های عمومی در نزد شهروندان
4. قابل اعتماد بودن سیاست های عمومی در نزد شهروندان
5. میزان مشارکت افراد در اجرای سیاست های عمومی
6. سود آوری بودن سیاست های عمومی برای شهروندان
7. منطبق بودن سیاست های عمومی با هنجارهای جامعه
8. استحکام و دوام داشتن سیاست های عمومی
